جستجوگر پیشرفته
موضوع : خراسان جنوبی , شهرستان بیرجند ,
شهرستان بیرجند
شهرستان بیرجَند در استان خراسان جنوبی ایران واقع شده‌است. این شهرستان از شمال به شهرستان قاینات، از شرق به شهرستان‌های درمیان و سربیشه، از جنوب به شهرستان نهبندان و استان کرمان و از غرب به شهرستان‌های سرایان و طبس محدود است.
این شهرستان، پرجمعیت‌ترین شهرستان خراسان جنوبی است و جمعیت آن بر طبق سرشماری سال ۱۳۹۰، ٢۵٩٬۵٠۶ نفر بوده است.
مرکز این شهرستان، شهر بیرجند است. شهر بیرجند همچنین مرکز استان خراسان جنوبی بوده و در سال (1390)، جمعیت شهری بالغ بر 194405 نفر جمعیت داشته‌است. و جمعیت روستایی بالغ بر70977 و جمعیت کل شهرستان بیرجند بالغ بر 265382 نفر جمعیت داشته است .ارتفاع بیرجند از سطح دریا 1480 متر و فاصله آن تا تهران ٬ مشهد و زاهدان به ترتیب 1320٬ 486٬ و 458 کیلومتر است.
شهر بیرجند، اولین شهر در ایران است که دارای سازمان آبرسانی بوده و بنگاه آبلوله بیرجند به
عنوان اولین سازمان آبرسانی ایران شناخته می‌شود. این شهر همچنین دومین شهری در ایران است که در سال ۱۳۰۲ و پیش از تهران، از لوله‌کشی آب شهری برخوردار گردید.
مدرسه شوکتیه این شهر، سومین مدرسه آموزش به سبک جدید، بعد از دارالفنون و رشدیه تبریز است. به علت موقعیت سیاسی و استراتژیک شهر بیرجند، سومین فرودگاه کشور در سال ۱۳۱۲ پس از قلعه مرغی و بوشهر، در این شهر ساخته شد و تا پیش از جنگ جهانی دوم، دو کنسولگری انگلستان و روسیه در بیرجند، مشغول فعالیت بوده‌اند.
تقسیمات کشوری
در سال ۱۳۱۶ طبق قانون تقسیمات کشوری و تشکیل استانها و شهرستانها، ولایت قاینات «شهرستان بیرجند» نام گرفت و یکی از هفت شهرستان استان نهم (خراسان) شد و شهر بیرجند به عنوان مرکز این شهرستان تعیین گردید.
در سال ۱۳۵۸، بخش قائنات از این شهرستان جدا شد و به صورت شهرستان درآمد. همچنین در سال ۱۳۶۸، بخش نهبندان جدا شده و به شهرستان تبدیل شد.[۹] در سال ۱۳۸۱ بخش سربیشه [۸] و در سال ۱۳۸۴ بخش درمیان نیز به شهرستان ارتقا یافته و از شهرستان بیرجند جدا شدند. همچنین در آخرین تقسمات کشوری در سال 1390 بخش خوسف از این شهرستان جدا شد.
در حال حاضر این شهرستان دارای یک بخش، ۶ دهستان و ۱ نقطه شهری است.
مرکزی با جمعیت ۱۹۶٬۸۳۴ نفر
دهستان القورات
دهستان باقران
دهستان شاخن
دهستان شاخنات
دهستان فشارود
دهستان کاهشنگ
وسعت این شهرستان ۶۸۸۸ کیلومترمربع و مرکز آن شهر بیرجند می‌باشد که در ۵۹ درجه و ۱۳ دقیقه طول جغرافیایی و ۳۲ درجه و ۵۳ دقیقه عرض جغرافیایی ودر ارتفاع ۱۴۷۰ متری از سطح دریا قرار گرفته‌است.
فاصله شهر بیرجند تا مرکز استان خراسان رضوی ۴۸۱ کیلومتر، تا مرکز استان سیستان و بلوچستان ۴۵۸ کیلومتر و تا مرکز استان کرمان ۵۸۶ کیلومتر می‌باشد.
طبیعت و آب و هوا
بیرجند، شهرستانی کوهستانی است و در آن کوهها و دره‌های عمیق و حاصلخیزی وجود دارد. کوه‌های عمده شهرستان عبارت‌اند از: رشته کوه باقران در جنوب، کوه شاه در غرب (حاشیه کویر)، رشته کوه مؤمن آباد.
آب و هوای این شهرستان بیابانی و نیمه بیابانی است. در شهرستان بیرجند رودخانه عمدهای وجود ندارد و رودها که به «کال» معروفند، عموماً فصلی و مسیل می‌باشند.
نام اصلی این شهرستان، بیرجند است که به صورت‌های برجند، برجن، برکن و بیرگند نیز در نوشته آمده‌است.
پنج وجه تسمیه برای بیرجند بیان شده‌است.
بیرجند یعنی نصف شهر/نیم شهر
بیرجند یعنی شهر بلند
بیرجند یعنی شهر چاه
بیرجند یعنی شهر طوفان
بیرجند یعنی برزن
آقای رجبعلی لباف خانیکی در مقاله خود تحت عنوان «تأملی در نام بیرجند»، بیرجند را مرکب از دو جزء «بیر» و «جند» می‌داند. «بیر» در پارسی باستان به معانی رعد و برق، صاعقه و طوفان و «جند» که معرّب «کند» است به زبان فرارودی به معنی مکان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهای مناطق و شهرها در خراسان بزرگ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و...، این وجه تسمیه درست تر به نظر می‌رسد.
علاوه بر نام بیرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوی بوده و به دوران پیش از اسلام باز می‌گردد، بنا به روایتی، بیرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانیان و توسط زرتشتیان یزدی و کرمانی به عنوان منزلگاهی در حاشیه کویر و در مسیر عبور از کویر به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است.
اشعار حکیم نزاری، وجود محله‌ای به نام گبرآباد در بافت قدیمی شهر، کاوشهای به عمل آمده از قلاع دختر در «بند دره» و «قلعه دره»، و نیز کتیبه به‌دست آمده از کال جنگال در روستای ریچ از توابع خوسف، «تخته سنگ لاخ مزار» واقع در روستای کوچ، سنگ نگاره و کتیبه‌های پهلوی اشکانی در دره «استاد تنگل»، حکایت از قدمت چند هزار ساله بیرجند دارد.
همچنین علاوه بر وجود گورستانهای زرتشتی‌ها در اغلب روستاها و نیز وجود آتشکده‌های سفلی و علیا که دال بر قدمت تاریخی این منطقه‌است، نام برخی از روستاهای اطراف شهر بیرجند دارای ریشه پهلوی و اساطیری هستند، مانند: گیو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد،رودک، دستجرد، چاج، چهکند، کوچ، چنشت، ریچ، جمشیدآباد
کشفیات اخیر باستانشناسان در منطقه بیرجند حاکی از این است که نواحی مزبور علاوه بر اینکه محل سکونت یا معبر انسان‌ها در پیش از تاریخ بوده، رد پای قوم ساگارتی یکی از اقوام کوچ نشین پارسی را نیز در خود به یادگار گذاشته‌است که نمونه بارز آن کهنترین اثر کشف شده بیرجند به نام سنگ نگار لاخ مزار کوچ می‌باشد که بر آن نقوش پیش از تاریخ، علائم پیکتوگرافی یا تصویری و کتیبه‌های خط عربی نیز به چشم می‌خورد.
در عهد ساسانیان این منطقه ولایتی آباد و دارای روستاهای حاصلخیز بوده است که مردمانی با استعداد و سلحشور داشته و همیشه مایه دلگرمی حکومت و منشأ قدرت در این منطقه بوده اند که با پشتیبانی انها پیروزی هایی به دست می اوردند.
در نوشته‌های دوره صفویه گفته شده که قهستان ولایتی است با مردمی فهیم و صاحب فراست که از آنجا شاعران و نویسندگان و عالمان زیادی برخاسته اند. بیرجند دارالملک قهستان بوده و خانه‌های آن بر روی تپه ماهور بنا گردیده‌است.
در اواخر دوره صفوی و پس از قتل نادر شاه با استقرار خاندان خزیمه، بیرجند مرکز قهستان شد. با زوال دولت صفوی و رسوخ کشورهای اروپای غربی به هند و آسیای شرقی از راههای دریایی و زمینی، بیرجند که در مسیر عمده‌ترین راه زمینی این ارتباط قرار داشت محل عبور اغلب سیاحان، جهانگردان یا مأمورانی شد که در نوشته‌های خود اطلاعات فراوانی درباره شهر و منطقه به جا گذاشته‌اند.
در سال ۱۲۵۴ خورشیدی، مک گرگور درباره شهر بیرجند مطالبی نوشته و شمار خانه‌های شهر را سه هزار باب ذکر کرده‌است. در سال ۱۲۷۳ خورشیدی، ادوارد ییت گزارشی درباره تجارت بیرجند از طریق بندرعباس و نیز جمعیت ۰۰۰ ۲۵ نفری آن داده‌است.
گویش بیرجندی
گویش یا لهجه بیرجندی از گویشهای فارسی نو وابسته به لهجه سیستانی است که مانند گویشهای دیگر به نسبت زبان رسمی کمتر تحول پذیرفته و از اینرو بسیاری از ویژگی‌های فارسی کهن را نگه داشته‌است. محمود رفیعی در مقدمه واژه‌نامه گویش بیرجند می‌نویسد که چون بیرجند در نزدیکی کویر و در منطقه‌ای کوهستانی واقع شده، در گذر تاریخ کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتیجه گویش آن نیز پاکیزه و دست نخورده باقی مانده‌است.
فرهنگ و آموزش
مراکز علمی و فرهنگی جدید از مدارس علمیه نشأت گرفته اند و در این میان اهمیت مدرسه معصومیه که سابقهٔ بیش از هزار سال دارد و محل تحصیل اغلب مشاهیر بیرجند بوده قابل ذکر است. هم اکنون در شهرستان بیرجند پنج مدرسه علمیه با ظرفیت ۲۰۰ نفر طلبه و بیش از ۷۰۰ مرکز آموزشی وابسته به آموزش و پرورش به فعالیت مشغولند.
مدارس جدید در شهرستان بیرجند زودتر از سایر نقاط کشور تأسیس شد. مدرسه شوکتیه در سال ۱۲۸۴ خورشیدی پس از تأسیس دارالفنون تهران و رشدیه تبریز، به همت امیر شوکت‌الملک علم، حکمران وقت در بیرجند تأسیس شد و به دنبال آن، دبیرستان شوکتیه و مدارس خضری دشت بیاض, نهبندان، سربیشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتی افتتاح گردید.
آموزش و پرورش بیرجند هم اینک با بیش از ۹۰ سال عمر با برکت بیش از یکصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعلیم و تربیت دارد. وجود ۴ اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بیرجند با بیش از ۷۰۰۰ نفر پرسنل، مرکز آموزش عالی فرهنگیان، مراکز تعلیم و تربیت، پژوهشکده معلم و... آموزش و پرورش این شهرستان را به قویترین آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبدیل کرده بود.
آموزش عالی
بیرجند به عنوان قطب دانشگاهی شرق کشور از امکانات آموزش عالی خوبی برخوردار است. در ۱۳۵۴ حورشیدی، در مجموعه موقوفات علم، موسسه آموزش عالی بیرجند تأسیس شد و در ۱۳۵۶ شمسی با پذیرش ۱۲۰ دانشجو در رشته‌های ریاضی، فیزیک و شیمی، کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمی دانشگاه بیرجند شناخته می‌شود]
در حال حاضر ۱۴ هزار دانشجو در ۱۱ دانشگاه و مرکز آموزش عالی مشغول تحصیل می‌باشند که بالاترین تورم دانشجویی در سطح کشور را به خود اختصاص داده‌است. بدین معنی که به ازای هر ۹ نفر شهروند بیرجندی یک نفر دانشجو وجود دارد. از جمله مراکز آموزش عالی در بیرجند می‌توان از:
دانشگاه بیرجند
دانشگاه علوم پزشکی بیرجند
دانشگاه صنعتی بیرجند
دانشگاه فنی و حرفه ای ابن حسام
دانشگاه آزاد اسلامی واحد بیرجند
دانشگاه پیام نور بیرجند
دانشگاه جامع علمی کاربردی بیرجند
دانشگاه فرهنگیان
مرکز آموزش عالی ضمن خدمت فرهنگیان
مرکز آموزش مدیریت دولتی
مرکز آموزش عالی دختران بیرجند (سپیده کاشانی)
مرکز آموزش سما واحد بیرجند
.............................................................................................................
ارگ کلاه فرنگی
این بنا در شش طبقه به شکل زیگورات ساخته شده که از شش طبقه بنا٬ تنها دو طبقه آن قابل کاربری است و بقیه طبقات تنها به منظور فرم بخشی ساخته شده اند .
در مرکز این بنا که محل حکمرانی حسام الدوله بوده و زمان ساخت آن به دوره زندیه بر می گردد حوض خانه با ویژگی های معماری جالب توجهی وجود دارد که در حال حاضر استانداری خراسان جنوبی در مجاورت این بنا قرار دارد.
مجموعه عمارت و باغ کلاه فرنگی
این مجموعه شامل باغ٬ عمارت ٬ سردر ورودی ٬ اصطبل ٬ حمام ٬ خمخانه ٬ بخش اداری ٬ تالار تشریفات ٬استخر وغیره است. قدیمی ترین بخش این مجموعه در شرق آن واقع است که در زمان حشمت الملک در دو طبقه ساخته شده و اکنون به کتابخانه و معاونت گردشگری سازمان میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری خراسان جنوبی اختصاص داده شده است.
بخش مرکزی که از لحاظ معماری جالب ترین بخش مجموعه است در دو طبقه ساخته شده و اکنون به عنوان موزه های باستان شناسی و مردم شناسی استفاده می شود.
آخرین بخش مجموعه که با عنوان بخش اداری ساخته شده درغرب مجموعه قرار دارد و شامل یک راهروی طویل با اتاق هایی در دو طرف است.
مدرسه شوکتیه
مدرسه شوکتیه در داخل بافت قدیمی شهر بیرجند قرار دارد که تک ایوانی بوده و هشتی٬ دهلیز٬ ایوان رفیع ٬ حیاط٬ حجره های دور تا دور حیاط ٬ شاه نشین و حمام از متعلقات این بنا است. سر در ورودی بنا دارای طاق جناغی با تزئینات مقرنس می باشد . بنای شوکتیه در سال 1312 ه.ق به منظور برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم ساخته شد و در سال 1326 ه.ق اولین مدرسه جدید بیرجند در آن تاسیس شده است.
باغ و عمارت رحیم آباد
باغ و عمارت رحیم آباد دارالحکومه اسماعیل خان شوکت الملک در حدود سال 1315 ه.ق بوده است که دارای باغ ٬ انبار ٬ بنای ورودی ٬ استخر وعمارت اصلی است . ویژگی مهم این بنا، تزئینات زیبای آن است که شامل آیینه کاری ها وگچبری های بسیار زیبایی با نقش سردیس حیوانات ٬گل وگیاه و نقوش اسلیمی است.
حسینیه و مدرسه نواب
این حسینیه که به فرمان امیرزاده خاتون ملقب به بی بی نواب یکی از بانوان خاندان خزیمه علم ساخته شده است، به شیوه دو ایوانی است و مهمترین عناصر معماری آن عبارتند از : سردر ورودی ٬هشتی ٬ صحن٬ دو ایوان و اتاقهای متعدد . تزئینات این بنا شامل مقرنس کاری ٬رسمی بندی ٬کتیبه های گچی و گچبری های اسلیمی و گل و گیاه است.
سنگ نگاره های لاخ مزار کوچ
مجموعه نگاره های لاخ مزار در روستای کوچ بیرجند جزو معتبرترین اسناد تاریخی مربوط به خراسان جنوبی به شمار می آیند. این نگاره ها که بر سطح صخره ای به رنگ سبز مایل به سیاه و به ابعاد 5*5 متر ایجاد شده اند، دوره طولانی پیش از تاریخ تا دوران متاخر اسلامی را در بر می گیرند .
مجموعه نگاره های لاخ مزار به 307 مورد می رسد که شامل نقوش انسان٬حیوان٬گیاه ٬علامت و نشانه ٬ کتیبه های پهلوی ٬ اشکانی٬ ساسانی ٬ کتیبه های عربی و کتیبه های فارسی هستند.
سنگ نگاره کال جنگال
کال جنگال نام یکی از دره های عمیق کوه ریچ است و در نزدیکی روستای زمان آباد از توابع بخش مرکزی قرار دارد . در قلل نسبتا مرتفع کوهای این دره و بر روی سنگ های صیقلی ٬پیکره ها و نوشته هایی به خط پهلوی اشکانی نقش بسته که نشانی از زندگی با عظمت پیشینیان این خطه است. در میان این کتیبه ها تصویر جدال مرد پارتی با شیر دیده می شود. در این تصویر مرد جنگجو دست راست را به کمر زده و با دست چپ با شیر مبارزه می کند.
ردپای حیوانات ماقبل تاریخ در بیرجند
توسط کارشناسان سازمان میراث فرهنگی خراسان جنوبی و با تایید مقامات ذی صلاح علمی ردپای حیوانات عظیم الجثه مربوط به 30 تا 50 میلیون سال سال قبل به روی لایه های موسوم به فلیش بر روی صخره های مربوط به دوران سوم زمین شناسی و به صورت حفره های بیضی شکل شناسایی شده است.این رد پاها در سال 1377 کشف شده اند.
وضعیت اقلیمی و طبیعی
از لحاظ وضعیت اقلیمی دو عنصر مهم کوه پایه های بلند و دشت های وسیع از مهمترین عوامل تاثیرگذار در آب و هوای این منطقه به شمار می روند. نزدیکی به کویر مرکزی ایران و وجود دشت های وسیع باعث به وجود آمدن آب و هوای بیابانی با تابستان های گرم در این منطقه شده است.
از سوی دیگر کوه های منطقه که بیشتر در جهت غربی - شرقی کشیده شده اند ٬ باعث شده از شدت گرما کاسته شود و منطقه نسبت به مناطق اطراف از اعتدال بیشتری برخوردار باشد.
سوغات بیرجند
از مهم ترین محصولات و سوغات بیرجند می توان به زعفران ٬زرشک، بادام و عناب اشاره کرد.
منبع:ویکی‌پدیا، دانشنامهٔ آزاد
| امتیاز : |
نوشته شده در دوشنبه 1392/04/17 ساعت 0:56
توسط : شهرام دستجردی
آمار مطالب
آمار کاربران
کاربران آنلاین
آمار بازدید
