معرفی شهرستان سرایان

شهرستان سرایان در شمال غربی استان خراسان جنوبی واقع است. شهرستان سرایان از شمال و شمال شرق به بخش کاخک شهرستان گناباد و بخش نیمبلوک شهرستان قاینات، از شرق به بخش سده شهرستان قاینات، از جنوب به بخش خوسف شهرستان بیرجند و از جنوب غربی به بخش دیهوک شهرستان طبس و از شمال غرب به شهرستان فردوس محدود می شود.

شهرستان سرایان در ۱۶۰کیلومتری مرکز استان ( شهرستان بیرجند ) واقع شده است که در دشتی هموار در حاشیه کویر در دامنه جنوب غربی رشته کوه زابری معروف به شتران قرار دارد. این شهرستان در ۵۸ درجه و۳۱دقیقه طول شرقی و در ۳۳درجه و۵۱دقیقه عرض شمالی قرار داشته و ارتقاع متوسط آن از سطح دریا ۱۴۸۴متر می باشد.

شهرستان سرايان داراي سه مركز شهري (سرايان - سه قلعه و آيسك) و داراي 4دهستان( آيسك-سه قلعه - دوكوهه و مصعبي )و داراي دو بخش سه قلعه و آيسك و همچنين داراي71روستاي داراي سكنه و  446 پارچه آبادي است که دارای ۱۵دهیاری فعال است.

شهرستان سرایان بادواستان خراسان رضوي و يزد هم مرز مي باشد. اين شهرستان وسعتي بالغ بر9334كيلومترمربع را دارا مي باشد .جمعيت شهرستان سرايان طبق آخرين سرشماري سال 1385بالغ بر 35460نفر مي باشد که در مرکز شهرستان و دو بخش تابعه یعنی آیسک وسه قلعه ودهستانهای اطراف زندگی می کنند این شهرستان دارای سه مرکز شهری سرایان، آیسک، سه قلعه با شهرداریهای فعال است. آب و هوای آن نسبتاً معتدل و دارای زمستانهای سرد و تابستان های خشک می باشد.

شهرستان سرایان دارای خانواده های مذهبی و شهید پرور می باشند که صدق این ادعا وجود ۱۰۰شهید وحدود ۱۶۲نفر جانباز و۶آزاده و بیش از ۱۰هزار نیروی فعال بسیج می باشد.

از اماکن زیارتی آن می توان مرقد امام زاده سلطان کریمشاه واقع در روستای کریمو و امامزاده سلطان مصیب واقع در دهستان مصعبی و امام زاده سلطان ابوالقاسم واقع در روستای قاسم آباد نام برد.

اماکن تفریحی آن شامل دره سبز رود و تخت کمیلی واقع در روستای کریمو و مصعبی و دره آمی و بوسی در

نو بهار و غارهای بتون واژدها در شمال روستای چرمه و تنگل واقع در زابری سرایان، قلعه قلاع وجوزا و سد شهید پارسا واقع در شمال سرایان می باشد. شهرستان سرایان یکی از قطبهای تولیدی کشاورزی استان خراسان جنوبی می باشد که با دارا بودن بیش از ۱۵۵حلقه چاه عمیق و۲۱۰رشته قنات و چشمه سار باسطح زیر کشت ۱۶۰۴۵هکتار و تولید سالیانه ۹۴۰۵۴تن محصولات زراعی وسطح زیر کشت۵۲۱۶هکتارمحصولات باغی باتولید سالیانه ۱۳۷۶۷تن در اشتغالزایی منطقه نقش بسزایی داشته علاوه بر آن با دارا بودن۳۳۰۷۰۰واحددامی ودارا بدودن یک مجتمع و سه مرکز دامداری در روستاها با ۱۲۶واحد مکانیزه دامداری و ۱۵واحد دامداری صنعتی خارج از مجتمع و۶واحد مرغداری صنعتی در منطقه تولید سالیانه بیش از ۱۹۱۳تن گوشت قرمز و۳۵۰تن گوشت سفید و۱۲۰۹تن شیر و۱۴۶تن پشم بخش مهمی از اشتغال ودرآمد اقتصادی مردم منطقه را به خود اختصاص داده است که جهاد کشاورزی سرایان در راستای تحقق سیاستهای کلان سازمانی پیشگام در عرصه بهره وری بیشتر از مزرعه –اشتغال- صرفه جویی بهینه در مصرف آب و کود وسم افزایش سرمایه گذاری و راندمان تولید و کیفیت محصولات و توجه به مشکلات بعد از تولید با فعال نمودن امکانات بالقوه تلاش همه جانبه ای طی سالهای پس از ادغام داشته است.

با توجه به کاهش نزولات آسمانی در چند سال گذشته و کم شدن منابع آب زیر زمینی و با عنایت به اینکه از نظر جغرافیایی استان خراسان جنوبی جزو مناطق کم باران محسوب می شود ناگزیر هستیم از منابع آبی که در اختیار داریم حداکثر بهره وری را داشته باشیم در حال حاضر باتوجه به تعداد ۹واحد تولیدی که در ناحیه صنعتی جهاد کشاورزی سرایان مشغول فعالیت می باشند تعداد ۷۲نفر به طور مستقیم اشتغال ایجاد گردیده است و با عنایت به وجود استعدادهای بالقوه در منطقه و افزایش تعداد متقاضیان طرحهای صنعتی این میزان به تعداد چندین برابر قابل افزایس می باشد از طرف دیگر بدلیل عدم وجود صنایع تبدیلی محصولات زراعی باغی و دامی در منطقه بسیاری از این محصولات فاسد گشته و یا اینکه با قیمت ارزان به این واسطه ها فروخته شده و یا فراوری ویا بسته بندی بهداشتی واصولی در این زمینه صورت نمی گیرد و این مسئله ایجاد می نماید تا صنایع بسته بندی و فراوری و نگهداری محصولات کشاورزی در منطقه ایجاد گردد همچنین باتوجه به وجود معادن غنی بنتونیت و آهک وگچ وغیره در این منطقه باید واحد های تولیدی به بهره برداری و فراوری ازاین معادن سوق داده شود که الحمد الله در تمام این زمینه ها فعالیت هایی توسط جهاد کشاورزی منطقه سرایان با همیاری و کمک بخش خصوصی انجام گرفته است که جای بسی خوشوقتی می باشدو انشاالله در اینده با مساعدت و کمک مسئولین نظام مقدس جمهوری اسلامی شاهد شکوفایی هر چه بیشتر بخش صنعت در منطقه سرایان خواهیم بود.

پیشینه تاریخی سرایان

آنچه از بررسی های باستان شناسی منطقه بدست آمده حاکی از آن است که سابقه تاریخی سرایان به دوران قبل از اسلام بازمی گردد . سد تاریخی زواز یادگارهای باقی مانده از این دوران است. در دوره اسلامی این منطقه بخشی از ایالت قهستان بوده که در همان نخستین سالهای حمله اعراب به تصرف سپاه اسلام در آمده است. در منابع جغرافیایی قرون اولیه اسلامی اسمی از سرایان به میان نیامده است اما بررسی های باستان شناسی منطقه وجود تپه های مربوط به دوره سلجوقی را در این شهرستان تایید میکند و با عنایت به بالا گرفتن نهضت اسماعیلیان در این دوره و در اختیار گرفتن قلعه های قهستان و از جمله قلعه قلاع سرایان می توان گفت که این منطقه در دوره سلجوقی یعنی قرون پنجم و ششم هجری از رونق و آبادانی برخوردار بوده است خصوصاً اینکه تپه های مربوط به دوره سلجوقی شهرستان سرایان تا این تاریخ در محدوده استان خراسان جنوبی شاخص و منحصر بفرد می باشد.

 رشد و توسعه مجدد سرایان

با وجود تخریب های مکرر و زلزله خیزی منطقه و عوامل مختلف و با وجود قدمت منطقه مع الوصف بدلیل و ضرورت ارتباطی منطقه شهرستان سرایان به روایتی قبل از قرن هشتم(دوره تیموریان) قصبه کوچکی بوده در شمال منطقه در دامنه کوه و چون قدمت بنای آب انبار پائین شهرستان سرایان طبق حروف ابجد به قرن هشتم می رسد. شهرستان سرایان دراواسط دوره صفویه از رونق زیادی برخوردارمی گردد به طوری که در قسمتی از شهر مجموعه­ای از  کاروانسراها، آب انبارها و حمام و بازاری مربوط به این دوره مشاهده می­ شود. در قسمت وسط شهروجود آب انبارهای دوره تیموری نمادی از قدمت شهر به حساب می­آید. قسمت اعظم شهر از جنوب تا شرق مربوط به دوره صفویه است که نشان می­دهد در این دوره شهر از رونق فراوانی برخوردار بوده است. همچنین در جنوب شهر آثار دوره سلجوقیان و قاجاریه نیز مشاهده می­گردد.

محلات قدیمی سرایان

با توجه به اهمیتی که سرایان در گذشته از لحاظ وسعت و جمعیت داشته است به 6 محله تقسیم می­ گردید.

1- محله غیر شاری : محله­ای است که افراد مهاجر که آن­ها را کولی می­ نامیدند کارهای ظریف دستی چوبی می­ ساختند این محله در جنوب سرایان بوده است.

2- محله دروازه مویی : این محله محله­ای فقیرنشین بوده در غرب شهر که فاضلاب­های شهری از این مکان می­ گذشته است.

3- محله دروازه بسطاق : محله­ای در شرق شهر که اکثر مهاجر نشین و شغل آن­ها دامداری بوده است.

4- محله زرداری : در قسمت جنوب شرقی شهر قرار دارد که اکثراً کشاورز بودند ولی به دلایل بیماری از این محله مهاجرت کردند و به نقاط دیگر رفتند.

5- محله تنبی : تنبی از شخصیت­های بزرگ بوده که در آبادانی شهر گام­های زیادی برداشته است از جمله در مرمت کاروانسراها ساختن حوض انبارها و لایروبی قنوات نقش داشته است.

ساکنین این محله اکثراً خرده مالک بوده و از نقاط دیگر مرفه­ تر بودند.

6- محله قبرستان : در شمال شرقی شهر قرار دارد و خالی از سکنه بوده ولی افرادی که سر پناهی نداشتند به صورت موقت در آن جا زندگی می­ کردند این محله از بین رفته و اثری از آن دیده نمی­ شود.

توسعه تاریخی شهر

هسته اولیه شهر سرایان در بخش جنوبی آن به دوره تیموری و ماقبل آن باز می­ گردد. این عامل خود نشان دهنده تاریخ نسبتاً قوی این شهر و سابقه سکونت در این منطقه است. گسترش شهر در دشت و به صورت گسترش فیزیکی افقی صورت گرفته و از دوره صفویه تا قاجاریه این شهر از لحاظ توسعه تقریباً سه برابر شده و پس از آن در دوره پهلوی گسترش چندانی نداشته است. پس از انقلاب اسلامی ایران، هجوم افراد به شهرها و افزایش طبیعی جمعیت در داخل شهر باعث گسترش بیش تر این شهر شده است. انطباق نقشه سیر توسعه کالبدی در طول تاریخ با قدمت ابنیه و کیفیت آن خود مبین این امر است که گرایش عمومی به تصرف اراضی جدید در مقابل درجاسازی و نوسازی بافت­ها بیشتر بوده است. در نقشه ضمیمه گسترش شهر در طی دوره های مختلف آورده شده است.

وضعيت زمين‌شناسي شهرستان

بررسي گسلهاي منطقه نشان مي‌دهد كه روند اصلي آنها شرقي- غربي(شمال‌غربي- جنوب‌شرقي) است. گسل هاي با امتداد شمالي- جنوبي از فراواني اندكي برخوردارند. ساز و كار اغلب گسلها تراستي با مؤلفه راستالغز از نوع راست‌گرد و چپ‌گرد است. گسلها و شكستگيها در اغلب تشكيلات زمين‌شناسي منطقه اعم از سنگهاي رسوبي و ولكانيكي و در بخشهاي مختلف منطقه ديده مي‌شوند.

در يك ارزيابي كلي مي‌توان وضعيت توپوگرافي منطقه را به سه بخش تقسيم كرد:

الف) دشت: بخش وسيعي از منطقه را در برمي‌گيرد كه قسمت زيادي از آن بيشتر توسط زمين‌هاي كويري و شور پوشيده شده و قسمتي از آن بيشتر زير پوشش ماسه‌هاي بادي قرار دارد. ارتفاع اين بخش از منطقه از 900 تا 1400 متر متغير است. شيب آن 4/0 درصد و مساحت آن حدود 87 كيلومتر مربع نسبت به كل منطقه است.

ب) سردشت: سردشت، حدفاصل بين دشت و ارتفاعات منطقه را تشكيل مي‌دهد. وسعت آن، حدود 8/7 درصد منطقه بوده و در پاي ارتفاعات واقع شده و شيب آن حدود 7/2 درصد است. رسوبات اين بخش از منطقه نسبتاً دانه‌درشت بوده و از آبرفتهاي جوان تشكيل شده است. مخروط‌افكنه تعدادي از رودخانه‌ها در اين بخش قرار دارد. به همين دليل قنوات و چاههاي منطقه بيشتر در اين محل يافت مي‌شوند. كيفيت آب زيرزميني اين بخش، به دليل دانه‌دشت بودن رسوبات، از مطلوبيت بهتري بهره‌مند است.

ج) كوهستان: در قسمت شمال‌شرق منطقه مورد مطالعه، كوههاي نسبتاً مرتفع قرار دارد كه از سازندهاي شمشك و آهك خاكستري رنگ كرتاسه تشكيل شده است. وسعت منطقه كوهستان حدود 2/52 كيلومتر مربع و شيب آن حدود 8/7 درصد است. آبهاي جاري در اين بخش در مواقعي كه رودخانه‌ها طغياني هستند، به كوير مي‌رسد ولي جريانهاي پايه آنها كه عمدتاً به صورت چشمه‌ها ظاهر مي‌شوند، در مسير رودها به مصارف كشاورزي و يا آب شرب مي‌رسد. دهستان مصعبي كه روستاهاي آن در ميان ارتفاعات قرار دارند، از اين آبها بهره‌مند مي‌شوند.

از جمله مشكلاتي كه ژئومورفيك بخش كوهستاني براي روستاهاي مستقر در آن ايجاد مي‌كند، تنگناهاي ژئومورفولوژي است. روستاهايي كه در دره‌هاي تنگ واقعند، اغلب در معرض خطر سيلاب قرار دارند و فضاي سكونتگاهي آنها بسيار محدود بوده و زمينهاي زراعي، اغلب در حاشيه رودها قرار دارد و از قطعات كوچك تشكيل شده است.

جنوب شهرستان از خاكهاي شور تشكيل شده، پديده‌هاي فرسايش و حركت ماسه‌هاي بادي باعث ايجاد رشته‌اي از تپه‌هاي ماسه‌اي در جهت شمالي- جنوبي شده است. اين خاكها از نظر كشاورزي داراي اهميت فرعي مي‌باشد و به خاكهاي ليموني شور و خاكهاي پوشيده از ماسه بادي تقسيم مي‌شوند. اراضي زير كشت اطراف بغداده و سه‌قلعه بر اثر پيشروي ماسه‌هاي بادي پيوسته رو به كاهش است.

سرايان به روايتي قبل از قرن هشتم (دوره تيموريان) قصبه كوچكي بوده در شمال منطقه امروزي در دامنه كوه و نزديكي قنات امروزي شهر كه به نام سرآب ناميده مي‌شود و چون بناي آب‌انبار پائين شهر سرايان طبق حروف ابجد به قرن هشتم رسيده، بناي شهر كنوني قبل از قرن هشتم هجري بوده است. در شهرهاي آيسك و سه‌قلعه و روستاهاي تابعه نيز آثار باستاني بجا مانده همين حدود تاريخي را روايت مي‌نمايد.

سرايان بنا به قول قدما و تاريخ‌نويسان، شهري بوده با جمعيت بالاي 30 هزار نفر كه داراي چند كارگاه تفنگ‌سازي و چندين بازار بوده كه مردم در آنجا به ساختن صنايع دستي مشغول بوده‌اند. عبدالرحمن افغان يكي از شاهزادگان افغانستان كه معاصر دوران ناصرالدين شاه قاجار بوده، در كتاب تاريخ خاطرات خود اين مطلب را ذكر كرده كه « وارد شهر سرايان شدم و در آنجا عمارات عظيم مشاهده كردم و نيز ميرزا خانلرخان اعتصام الملك نائب اول وزارت امور خارجه در سفرنامه خود نقل مي‌كند كه «روز يكشنبه ششم شوال صبح در آيسك سوار شديم، دو فرسخ آمديم تا به سرايان رسيديم. در سرايان در منزل ميرزا طاهر پسر ميرزا عبدالحسين كلانتر تون منزل كرديم. سرايان حصاري بزرگ دارد. معلوم است در قديم شهري بوده، بناها و عمارات عالي داشته است و دروازه‌هاي بزرگ خوب داشته، حالا همه خراب است. از سال گراني خيلي خراب شده است، حالا چهارصد تومان ماليات دارد. بيشتر حاصلش ابريشم است، سابقاً بيست خروار ابريشم داشته و امسال يك خروار عمل آمد، ثلث آب ملكش مال عماد‌الملك است و باقي مال رعيت.

- وجه تسميه:

نام سرايان نشأت گرفته از دو عامل است:

1- سرايان در گذشته جمعيت قريب به 30 هزار نفر داشته است و چون شهر از عمارات و بناهاي زيادي برخودار بوده در گويش رايج منطقه سرا يا منزل ناميده مي‌شده است. بعدها براي اين منطقه نام سرايان را برگزيدند.

2- در قديم چون كشمكش ميان افراد اين منطقه زياد بوده و هر كس خود را سر يا رئيس مي‌دانسته، به همين دليل نام سرايان را انتخاب كرده‌اند.

- آثار تاريخي:

در شهرستان سرايان آثار و ابنيه تاريخي زيادي وجود دارد كه نشان از قدمت و سابقه اين ديار از كشورمان است. مقبره تورانشاه، مسجد جامع، آب‌انبارهاي متعدد، كاروانسرا، قلعه قلاع، سد زو و ... از جمله اين آثار هستند

برخي از آثار و ابنيه تاريخي شهرستان سرايان

-اماکن تفریحی آن شامل دره سبز رود و تخت کمیلی واقع در روستای کریمو ومصعبی و دره آمی وبوسی در نوبهار وغارهای بتون واژدها در شمال روستای چرمه و تنگل واقع در زابری سرایان، قلعه قلاع وجوزا وسد شهید پارسا واقع در شمال سرایان می باشد.

منبع: شوراهای اسلامی خراسان جنوبی http://sk-shora.ir